Dvitīyaḥ sargaḥ
Technical Details
dvitīyaḥ sargaḥ
rājā śuddhodana
tataḥ kadācitkālena tadavāpa kulakramāt|
rājā śuddhodano nāma śuddhakarmā jitendriyaḥ||1||
yaḥ sasañje na kāmeṣu śrīprāptau na visismiye|
nāvamene parānṛddhyā parebhyo nāpi vivyathe||2||
balīyān sattvasaṃpannaḥ śrutavān buddhimānapi|
vikrānto nayavāṃścaiva dhīraḥ sumukha eva ca||3||
vapuṣmāṃśca na ca stabdho dakṣiṇo na ca nārjavaḥ|
tejasvī na ca na kṣāntaḥ kartā ca na ca vismitaḥ||4||
ākṣiptaḥ śatrubhiḥ saṃkhye suhṛdbhiśca vyapāśritaḥ|
abhavad yo na vimukhastejasā ditsayaiva ca||5||
yaḥ pūrvaiḥ rājabhiryātāṃ yiyāsurdharmapaddhatim|
rājyaṃ dīkṣāmiva vahan vṛttenānvagamat pitṝn||6||
yasya suvyavahārācca rakṣaṇācca sukhaṃ prajāḥ|
śiśyire vigatodvegāḥ pituraṅkagatā iva||7||
kṛtaśāstraḥ kṛtāstro vā jāto vā vipule kule|
akṛtārtho na dadṛśe yasya darśanameyivān||8||
hitaṃ vipriyamapyukto yaḥ suśrāva na cukṣubhe|
duṣkṛtaṃ bahvapi tyaktvā sasmāra kṛtamaṇvapi||9||
praṇatānanujagrāha vijagrāha kuladviṣaḥ|
āpannān parijagrāha nijagrāhāsthitān pathi||10||
prāyeṇa viṣaye yasya tacchīlamanuvartinaḥ|
arjayanto dadṛśire dhanānīva guṇānapi||11||
adhyaiṣṭa yaḥ paraṃ brahma na vyaiṣṭa satataṃ dhṛteḥ|
dānānyadita pātrebhyaḥ pāpaṃ nākṛta kiṃcana||12||
dhṛtyāvākṣīt pratijñāṃ sa sadvājīvodyatāṃ dhuram|
na hyavāñchīccyutaḥ satyānmuhūrtamapi jīvitam||13||
viduṣaḥ paryupāsiṣṭa vyakāśiṣṭātmavattayā|
vyarociṣṭa ca śiṣṭebhyo māsīṣe candramā iva||14||
avedīd buddhiśāstrābhyāmiha cāmutra ca kṣamam|
arakṣīddhairyavīryābhyāmindriyāṇyapi ca prajāḥ||15||
ahārṣīd duḥkhamārtānāṃ dviṣatāṃ corjitaṃ yaśaḥ|
acaiṣīcca nayairbhūmiṃ bhūyasā yaśasaiva ca||16||
apyāsīd duḥkhitān paśyan prakṛtyā karuṇātmakaḥ|
nādhauṣīcca yaśo lobhādanyāyādhigatairdhanaiḥ||17||
sauhārdadṛḍhabhaktitvānmaitreṣu viguṇeṣvapi|
nādidāsīdaditsīttu saumukhyāt svaṃ svamarthavat||18||
anivedyāgramarhadbhyo nālikṣat kiṃcidaplutaḥ|
gāmadharmeṇa nādhukṣat kṣīratarṣeṇa gāmiva||19||
nāsṛkṣad balimaprāptaṃ nārukṣanmānamaiśvaram|
āgamairbuddhimādhikṣaddharmāya na tu kīrtaye||20||
kleśārhānapi kāṃścittu nākliṣṭa kliṣṭakarmaṇaḥ|
āryabhāvācca nādhukṣad dviṣato'pi sato guṇān||21||
ākṛkṣad vapuṣā dṛṣṭīḥ prajānāṃ candramā iva|
parasvaṃ bhuvi nāmṛkṣanmahāviṣamivoragam||22||
nākrukṣad viṣaye tasya kaścitkaiścit kvacit kṣataḥ|
ādikṣattasya hastasthamārtebhyo hyabhayaṃ dhanuḥ||23||
kṛtāgaso'pi praṇatān prāgeva priyakāriṇaḥ|
adarśatsnigdhayā dṛṣṭyā ślakṣṇena vacasāsicat||24||
bavhīradhyagamad vidyā viṣayeṣvakutūhalaḥ|
sthitaḥ kārtayuge dharme dharmāt kṛcchre'pi nāsrasat||25||
avardhiṣṭa guṇaiḥ śaśvadavṛdhanmitrasaṃpadā|
avartiṣṭa ca vṛddheṣu nāvṛtad garhite pathi||26||
śarairaśīśamacchatrūn guṇairbandhūnarīramat|
randhrairnācūcudad bhṛtyān karairnāpīpiḍat prajāḥ||27||
rakṣaṇāccaiva śauryācca nikhilāṃ gāmavīvapat|
spaṣṭayā daṇḍanītyā ca rātrisatrānavīvapat||28||
kulaṃ rājarṣivṛttena yaśogandhamavīvapat|
dīptyā tama ivādityastejasārīnavīvapat||29||
apaprathat pitṝṃścaiva satputrasadṛśairguṇaiḥ|
salileneva cāmbhodo vṛttenājihṇadat prajāḥ||30||
dānairajasravipulaiḥ somaṃ viprānasūṣavat|
rājadharmasthitatvācca kāle sasyamasūṣavat||31||
adharmiṣṭhāmacakathanna kathāmakathaṃkathaḥ|
cakravartīva ca parān dharmāyābhyudasīṣahat||32||
rāṣṭramanyatra ca balerna sa kiṃcidadīdapat|
bhṛtyaireva ca sodyogaṃ dviṣaddarpamadīdapat||33||
svairevādīdapaccāpi bhūyo bhūyo guṇaiḥ kulam|
prajā nādīdapaccaiva sarvadharmavyavasthayā||34||
aśrāntaḥ samaye yajvā yajñabhūmimamīmapat|
pālanācca dvijān brahma nirudvignānamīmapat||35||
gurubhirvidhivat kāle saumyaḥ somamamīmapat|
tapasā tejasā caiṣa dviṣatsainyamamīmapat||36||
prajāḥ paramadharmajñaḥ sūkṣmaṃ dharmamavīvasat|
darśanāccaiva dharmasya kāle svargamavīvasat||37||
vyaktamapyarthakṛcchreṣu nādharmiṣṭhamatiṣṭhipat|
priya ityeva cāśaktaṃ na saṃrāgādavīvṛdhat||38||
tejasā ca tviṣā caiva ripūn dṛptānabībhasat|
yaśodīpena dīptena pṛthivīṃ ca vyabībhasat||39||
ānuśaṃsyānna yaśase tenādāyi sadārthine|
dravyaṃ mahadapi tyaktvā na caivākīrti kiñcana||40||
tenārirapi duḥkhārto nātyāji śaraṇāgataḥ|
jitvā dṛptānapi ripūnna tenākāri vismayaḥ||41||
na tenābhedi maryādā kāmādveṣādbhayādapi|
tena satsvapi bhogeṣu nāsevīndriyavṛttitā||42||
na tenādarśi viṣamaṃ kāryaṃ kvacana kiṃcana|
vipriyapriyayoḥ kṛtye na tenāgāmi nikriyāḥ||43||
tenāpāyi yathākalpaṃ somaśca yaśa eva ca|
vedaścāmnāyi satataṃ vedokto dharma eva ca||44||
evamādibhiratyakto babhūvāsulabhairguṇaiḥ|
aśakyaḥ śakyasāmantaḥ śākyarājaḥ sa śakravat||45||
atha tasmin tathā kāle dharmakāmā divaukasaḥ|
vicerurdiśi lokasya dharmacaryāṃ didṛkṣavaḥ||46||
dharmātmānaścarantaste dharmajijñāsayā jagat|
dadṛśustaṃ viśeṣeṇa dharmātmānaṃ narādhipam||47||
devebhyastuṣitebhyo'tha bodhisattvaḥ kṣitiṃ vrajan|
upapattiṃ praṇidadhe kule tasya mahīpateḥ||48||
tasyā devī nṛdevasya māyā nāma tadābhavat|
vītakrodhatamomāyā māyeva divi devatā||49||
svapne'tha samaye garbhamāviśantaṃ dadarśa sā|
ṣaḍdantaṃ vāraṇaṃ śvetamairāvatamivaujasā||50||
taṃ vinidiśiśuḥ śrutvā svapnaṃ svapnavido dvijāḥ|
tasya janma kumārasya lakṣmīdharmayaśobhṛtaḥ||51||
tasya sattvaviśeṣasya jātau jātikṣayaiṣiṇaḥ|
sācalā pracacālorvī taraṅgābhihateva nauḥ||52||
sūryaraśmibhirakliṣṭaṃ puṣpavarṣaṃ papāta khāt|
digvāraṇakarādhūtād vanāccaitrarathādiva||53||
divi dundubhayo nedurdīvyatāṃ marutāmiva|
didīpe'bhyadhikaṃ sūryaḥ śivaśca pavano vavau||54||
tutuṣustuṣitāścaiva śuddhāvāsāśca devatāḥ|
saddharmabahumānena sattvānāṃ cānukampayā||55||
samāyayau yaśaḥketuṃ śreyaḥketukaraḥ paraḥ|
babhrāje śāntayā lakṣmyā dharmo vigrahavāniva||56||
devyāmapi yavīyasyāmaraṇyāmiva pāvakaḥ|
nando nāma suto jajñe nityānandakaraḥ kule||57||
dīrghabāhurmahāvakṣāḥ siṃhāṃso vṛṣabhekṣaṇaḥ|
vapuṣāgryeṇa yo nāma sundaropapadaṃ dadhe||58||
madhumāsa iva prāptaścandro nava ivoditaḥ|
aṅgavāniva cānaṅgaḥ sa babhau kāntayā śriyā||59||
sa tau saṃvardhayāmāsa narendraḥ parayā mudā|
arthaḥ sajjanahastastho dharmakāmau mahāniva||60||
tasya kālena satputrau vavṛdhāte bhavāya tau|
āryasyārambhamahato dharmārthāviva bhūtaye||61||
tayoḥ satputrayormadhye śākyarājo rarāja saḥ|
madhyadeśa iva vyakto himavatpāriyātrayoḥ||62||
tatastayoḥ saṃskṛtayoḥ krameṇa narendrasūnvoḥ kṛtavidyayośca|
kāmeṣvajasraṃ pramamāda nandaḥ sarvārthasiddhastu na saṃrarañja||63||
sa prekṣyaiva hi jīrṇamāturaṃ ca mṛtaṃ ca vimṛśan jagadanabhijñamārtacittaḥ|
hṛdayagataparaghṛṇo na viṣayaratimagamajjananamaraṇabhayamabhito vijighāṃsuḥ||64||
udvegādapunarbhave manaḥ praṇidhāya sa yayau śayitavarāṅganādanāsthaḥ|
niśi nṛpatinilayanād vanagamanakṛtamanāḥ sarasa iva mathitanalināt kalahaṃsaḥ||65||
saundarananda mahākāvye "rāja-varṇana" nāma dvitīyaḥ sarga samāpta|